Πολιορκώντας το Σχολείο στα Πευκάκια

Εισήγηση του Δημήτρη Αντωνακάκη από την συνάντηση στις 5 Φεβρουαρίου 2011 στο Μουσείο Μπενάκη, κτήριο της οδού Πειραιώς, με θέμα «Ο Πικιώνης σήμερα»

«Τα έργα τέχνης ζουν μέσα σε απέραντη μοναξιά,

και η κριτική είναι το χειρότερο μέσο για να τα ζυγώσεις.

Μονάχα η α γ ά π η μπορεί να τα συλλάβει

να τ’ αγκαλιάσει να σταθεί δίκαιη απέναντί τους»

Rainer Maria Rilke

Μια και ο χρόνος μας είναι περιορισμένος οφείλω να σας αποκαλύψω αμέσως τις κύριες αιτίες που με οδήγησαν εδώ και χρόνια να πολιορκήσω αυτό το έργο του Πικιώνη, έργο συνέπειας και επίμονης επεξεργασίας.

Έργο εμβάθυνσης στις αρχές του μοντέρνου κινήματος, όπου ο Πικιώνης με τον μοναδικό του τρόπο μπόρεσε με διαδοχικές προσεγγίσεις να το ερμηνεύσει, πλουτίζοντάς το με τη στοχαστική του ματιά.

Δύο, λοιπόν, ήταν οι αιτίες που διήγειραν το ενδιαφέρον μου γι’ αυτό το έργο, και πολλαπλασίαζαν τα ερωτήματά μου όσο το μελετούσα.

Από τη μία πλευρά ήταν η επίμονα θετική κριτική, ειδικά για αυτό το έργο, απ’ όλους όσους, συμφωνούντες και διαφωνούντες, ασχολήθηκαν με το έργο του Πικιώνη.

Θετική κριτική, η οποία, όμως, σε πολλές περιπτώσεις για να «διευκολυνθεί», το αφαιρούσε από τη συνολική αρχιτεκτονική πορεία του Δημήτρη Πικιώνη, ως κάτι μη συμβατό με αυτήν, σαν ένα παραστράτημα, σαν μια δοκιμή που δεν μπόρεσε να ελέγξει.

Κι από την άλλη μεριά, γιατί εξακολουθώ να μην καταλαβαίνω αυτή την εμμονή με την οποία όλοι όσοι γράφουν ή μιλούν για το σχολείο στα Πευκάκια επιμένουν στη φράση:

« όταν τέλειωσε το Σχολείο δεν με ικανοποιούσε»,

φράση που έγραψε ο Πικιώνης το 1958, 25 χρόνια μετά την κατασκευή του Σχολείου, και δεν αναφέρονται στις αμέσως προηγούμενες φράσεις της ίδιας παραγράφου, στο ίδιο κείμενο, όπου ο Πικιώνης, δηλώνει σχολιάζοντας το μοντέρνο κίνημα ότι:

«υποσχότανε την πλήρωση της οργανικής αλήθειας,

πως ήταν αυστηρό και απλό

και το κυβερνούσε μια γεωμετρία ενός καθολικού σχήματος

ικανού να συμβολίσει την εποχή μας».

Δήλωση, κατά τη γνώμη μου, πολύ σημαντική, που ερμηνεύει τη σχεδιαστική άποψη που προέβαλε το περίφημο Σχολείο και πραγματικά δεν βρίσκω ποιο από αυτά τα 4 υπογραμμισμένα σημεία δεν ικανοποιούσε τον Πικιώνη, όπως δηλώνει τρις γραμμές πιο κάτω

Αλλά τότε τι ήταν εκείνο που δεν τον ικανοποίησε τον Πικιώνη όταν τέλειωσε –προσέξετε γράφει: όταν τέλειωσε- το Σχολείο στα Πευκάκια;

Τι ήταν εκείνο το οποίο τον υποχρέωσε να ανατρέψει όσα ομολογούσε πως αισθανόταν το 1928, πάντα στο ίδιο κείμενο, λίγο πιο πάνω γράφοντας:

«Όταν το κίνημα τούτο το γνώρισα, (εννοεί του

μοντερνισμού) είδα πως ένα βήμα με χώριζε από κείνο.»

Ένα βήμα...; Μα Τι τον έκανε ν’ αλλάξει περπατησιά;

Φλυαρώ, όμως, και ο χρόνος τρέχει. Αφήνω, λοιπόν, κατά μέρος για κάποια άλλη φορά τα «παράξενα» γεγονότα και δημοσιεύματα της εποχής, που θα μπορούσαν να έχουν συμβάλλει ίσως στη στροφή του Πικιώνη, από το Σχολείο στα Πευκάκια στο Πειραματικό Σχολείο στη Θεσσαλονίκη.

1

Ας μεταφερθούμε, λοιπόν, στην Αθήνα λίγο πριν και λίγο μετά το 1930:

80 χρόνια πίσω. Η Αθήνα εκείνη την εποχή δεν θυμίζει σε τίποτε τη σημερινή. Απόδειξη οι φωτογραφίες της Dorothy

Thompson, αλλά και οι περιγραφές του Hubert Hoffmann, του νεαρού αρχιτέκτονα που παρακολούθησε το IV CIAM στην Αθήνα του 1933, όπως τις παρουσιάσαμε πριν λίγα χρόνια στο ΚΑΜ, όπου γράφει:

Μεταξύ Αθήνας και Πειραιά κατοικούσαν γύρω στις 10.000 πρόσφυγες από την Μ. Ασία. Τη νύχτα ξάπλωναν μπροστά από τα καταλύματά τους πάνω στο λιθόστρωτο. Έπρεπε να προσέχω να μην πατήσω κανένα άνθρωπο. Μια σπάνια πόλη από πηλό, πέτρες, σανίδες, τσίγκους, χαρτόνι.. ..

Αυτή η Αθήνα

Ο Πικιώνης 45 χρονών τότε είναι ήδη 5 χρόνια καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Έχει ήδη το 1 ή τα 2 από τα 5 παιδιά του. Είναι τότε που αρχίζει να σχεδιάζει το σχολείο.

Μαζί του καθηγητής στην Αρχιτεκτονική Σχολή ο Ernest Hebrard με επιμελητή τον Νικόλαο Μητσάκη.

Ο Μητσάκης είναι 33 χρονών, 12 χρόνια μικρότερος από τον Πικιώνη. Συνυπάρχουν στην Αρχιτεκτονική Σχολή με τον Πικιώνη και έχει ήδη αναλάβει προϊστάμενος του Γραφείου Σχολικών Κτηρίων του Υπουργείου Παιδείας, τεχνικός σύμβουλος του οποίου είναι ο Ernest Hebrard.

Ο Πικιώνης, ως αρχιτέκτων μελετητής, και ο Μητσάκης ως προϊστάμενος της υπηρεσίας του υπουργείου Παιδείας, υπηρεσίας, που υποθέτω ότι θα ανέθεσε και θα ενέκρινε τη μελέτη του Πικιώνη, είναι τα πρόσωπα που σχετίζονται άμεσα με το Σχολείο στα Πευκάκια.

Γνωστά και αντιληπτά αυτά, σε όσους ασκούν το επάγγελμα. Συγκρίνετέ τα όμως με τη δική σας αντίστοιχη εμπειρία και ηλικία. «Κατανοώ τον άλλον, σημαίνει κατανοώ την ηλικία και την εποχή που διανύει», γράφει ο Κούντερα.

Αυτή, λοιπόν την εποχή, όπου ο Μητσάκης «βρίσκεται κάθε μέρα στο σπίτι του Πικιώνη», σύμφωνα με όσα μας λέει η αδερφή του, και σημειώνουν οι Μαρμαράς – Φεσσά, ανατίθεται στον Πικιώνη το σχολείο στα Πευκάκια πίσω από τον Άγιο Νικόλαο.

Είναι μια από τις λίγες μελέτες που δεν σχεδιάζονται από την ομάδα των νέων αρχιτεκτόνων – μαθητών του Πικιώνη - που αποτελούν το Γραφείο Σχολικών Κτηρίων στο υπουργείο. Σημειώστε ότι το σχολείο στα Πευκάκια μετά βίας εντάσσεται στους «τύπους»στους οποίους έχει καταλήξει «κατόπιν σοβαρής μελέτης» το Υπουργείο.

Ειδική μεταχείριση; όπως αναφέρουν οι Goldoni – Γιακουμακάτος; Ίσως.

2

Μια παρένθεση εδώ:

Στην Ευρώπη η αναθεώρηση των προγραμμάτων για τα σχολικά κτήρια έχει αρχίσει από τις αρχές του 20^ου αιώνα.

Η εκπαίδευση δεν πρέπει να βασίζεται σε κανόνες, αλλά κυρίως στην ενεργοποίηση και την ανάπτυξη της ατομικότητας του μαθητή. Γράφει η Elen Key.

Στην Ελλάδα, μετά την αναταραχή των Μαρασλιακών στα τέλη της δεκαετίας του ’20, πραγματοποιούνται στις αρχές της δεκαετίας του ’30, εκπαιδευτικά συνέδρια ιδιαίτερα προοδευτικής λογικής.

Οι προτάσεις που ανακοινώνονται σ’ αυτά τα συνέδρια, της Μαρίας Κλεάνθους, συνεργάτιδας του Δημήτρη Γληνού, για την εισαγωγή του παιχνιδιού στην εκπαιδευτική διαδικασία και του μαθήματος στο ύπαιθρο, έχουν ήδη εφαρμοστεί στην Ευρώπη.

Δεν μπορώ να πιστέψω ότι ο Πικιώνης και ο Μητσάκης δεν ήταν ενήμεροι αυτών των εξελίξεων, όταν μάλιστα ο Πικιώνης, ήδη από το 1925, έχει σχεδιάσει με τον Εμ. Κριεζή ένα μεγάλο σχολείο στην Αίγινα και, σύμφωνα με την Μάρω Αδάμη, το επεξεργάζεται συμβουλευόμενος γερμανικά πρότυπα.

Αφήνω βιαστικά τα ερωτήματα που ήδη υποφώσκουν κάτω από όλες αυτές τις γραφειοκρατικές, κοινωνικές, επιστημονικές αλλά και ανθρώπινες σχέσεις και σας παρουσιάζω το Σχολείο.

3

Η πρώτη λύση: Απόσυρση και αντικατάσταση

Η περιοχή της Νεάπολης, στην οποία κυρίως αναφέρονταν το σχολείο, ήταν πυκνοκατοικημένη για την εποχή. Από την οδό Ιπποκράτους που είναι η μόνη ασφαλτοστρωμένη οδός της περιοχής(!) περνάει το τραμ Ιπποκράτους-Κολοκυνθούς και τα λεωφορεία Κάνιγγος-Γκύζη.

Το Οικόπεδο βρίσκεται στο ανατολικό όριο της περιοχής, στις παρυφές του δάσους του Λυκαβητού, στα Πευκάκια.

Το κτηριολογικό πρόγραμμα που έχει δοθεί στον Πικιώνη είναι από εκείνα που θεωρούνται από το πρόγραμμα του υπουργείου «μεγάλα»,

Στο ισόγειο, από όπου και η είσοδος του Σχολείου, βρίσκονται: οι 3 τάξεις, γραφεία, η μικρή βιβλιοθήκη των μαθητών και η αίθουσα ωδικής & εορτών. Στον όροφο τα ίδια με την αίθουσα χειροτεχνίας και στο ημιυπόγειο –(ισόγειο από την δυτική πλευρά λόγω της μεγάλης κλίσης του οικοπέδου), το υπόστεγο της γυμναστικής το εστιατόριο και το μαγειρείο με το σπίτι του φύλακα.

Είναι φανερή η προσπάθεια του Πικιώνη να οργανώσει το κτήριο έτσι ώστε η πτέρυγα των τάξεων να αποκτήσει μια στοιχειώδη αυτονομία ξεχωρίζοντάς την από τους υπόλοιπους χώρους, με τον πιο δημόσιο χαρακτήρα.

Εντύπωση μου προκαλεί η ελευθερία(;), αδιαφορία(;) με την οποία ο Πικιώνης αντιμετωπίζει τις σχέσεις των κουφωμάτων στη πτέρυγα των τάξεων αλλά και άλλες λεπρομέριες, σε αντίθεση με την αυστηρή συνέπεια των ανοιγμάτων που βλέπουμε στα υπόλοιπα σχολεία του ’30.

Γιατί άραγε αυτή η ασυνήθης απειθαρχία;

Παρ’ όλα αυτά το σχολείο σύμφωνα με αυτή την πρώτη πρόταση Πικιώνη, είναι σχεδιασμένο “περίπου” σύμφωνα με τους τύπους του Υπουργείου, δηλαδή τάξεις ανατολικές (αντί νότιες) και διαδρόμους διαλειμμάτων στη δύση (αντί στο βορρά) αλλά οι τάξεις, τρεις στο ισόγειο, τρεις στον όροφο, όπως συνήθως στα περισσότερα σχολεία.

Παρ’ όλα αυτά η πρόταση ανατρέπεται, εγκαταλείπεται και αντικαθίσταται από μια άλλη λύση, απολύτως διαφορετική.

Ερωτήματα: Απορρίπτεται; Κι αν ναι, Γιατί; Και από ποιον;

Ο Alberto Ferlenga, στην περίφημη μονογραφία του για τον Πικιώνη, ισχυρίζεται ότι άλλαξε το οικόπεδο και αυτή η αλλαγή προκάλεσε την ανάγκη δεύτερης λύσης. Όμως, όχι.

Αυτό που όλοι, μέχρι τώρα πιστεύαμε δεν είναι αλήθεια.

Το σχολείο, που δημοσιεύεται στο τεύχος του ΤΕΕ το 1937 για τα σχολεία του ’30 με ευθύνη του Πάτροκλου Καραντινού, έχει σχεδιαστεί για το ίδιο ακριβώς οικόπεδο που σχεδιάστηκε και η πρώτη λύση.

Ιδού η απόδειξη.

Αυτή η αποκάλυψη που προέκυψε από την πολιορκία μου, ήταν για μένα απροσδόκητη, αλλά βέβαια πολύ ουσιαστική.

Όχι μόνο για την διαφορετική οργάνωση των κινήσεων,ούτε μόνο γιατί μετέθετε τους χώρους δημόσιου χαρακτήρα παράλληλα με την οδό Σίνα, καθιστώντας τους εμπόδιο και προστασία της ιδιωτικότερου χαρακτήρα περιοχής των τάξεων,

αλλά κυρίως γιατί όρθωνε μια σειρά νέα ερωτήματα για την εκ των υστέρων μετακίνηση του κτηρίου, με σημαντικές τροποποιήσεις της μελέτης, σε ένα άλλο οικόπεδο παρόμοιας κλίσης, αλλά απολύτως διαφορετικών συσχετίσεων με τον αστικό ιστό και τις προς αυτό προσπελάσεις, όπως θα δούμε στη 3^η λύση που εφαρμόστηκε.

Δεν μπόρεσα να διαπιστώσω κάτω από ποιες συνθήκες – ήπιες ή βίαιες – πραγματοποιήθηκαν όλες αυτές οι αλλαγές.

Ούτε αν τις επηρέασαν όσα συνέβησαν γύρω από το IVo συνέδριο των CIAMστην Αθήνα σχετικά με την συγκρότηση της Ελληνικής ομάδας των ρασιοναλιστών, στην οποία δεν μετέχουν επιδεικτικά ο Πικιώνης και ο Μητσάκης, όπως διηγείται ο Ισαάκ Σαπόρτα .

Είναι μια κρίσιμη περίοδος που επιτάχυνε την απομάκρυνση του Πικιώνη από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των νησιών, όπως επισημαίνει με τη γνωστή του οξυδέρκεια ο Μίμης Φατούρος όταν γράφει για τον Πικιώνη:

«Με τη νησιώτικη αρχιτεκτονική, τις κυβικές μορφές και τη διάταξή της θα πλησίαζε το μοντέρνο κίνημα. Φαίνεται ότι αυτό δεν το θέλει».

Τότε πια, συμπληρώνω εγώ.

Και λέω «τότε πια» γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, στο κείμενο του Πικιώνη «Το πνεύμα της εποχής» γραμμένο μόλις πριν λίγα χρόνια το 1931, διαπιστώνει ο Νίκος Χατζηνικολάου ότι:

«Ο Πικιώνης τουλάχιστον το 1931 έχει μια στάση δυναμική και κοιτάζει προς το μέλλον ζητώντας από τους καλλιτέχνες» να αποβλέψουν εις τον «άθλο» της «ανασύστασης του καθολικού αισθητικού σχήματοςτης εποχής μας».

Σκέφτομαι, λοιπόν, ίσως προτρέχοντας:

Μήπως η αμφισβήτηση του Πικιώνη το 1958 εκτός από το ίδιο το Σχολείο περιελάμβανε και αυτές τις κοινωνικές και επαγγελματικές συνθήκες, που θα πρέπει να τον προβλημάτισαν σοβαρά;

Ανοιχτά ερωτήματα.

4

Η δεύτερη λύση: Η αποκάλυψη

Ας πάρουμε όμως μια ανάσα, κι ας δούμε αυτή τη θαυμάσια δεύτερη πρόταση, στο οικόπεδο για το οποίο σχεδιάστηκε, όπου η μοναδική είσοδος του σχολείου, ακόμα και για το μαγειρείο, ήταν ανατολικά, από την οδό Σίνα.

Εδώ έχουμε ξεχάσει τους προτεινόμενους από το υπουργείο τύπους. Ούτε μεσημβρινός καλυμμένος διάδρομος υπάρχει, ούτε κλειστός βορινός. Μαθητές και καθηγητές πηγαίνουν στις τάξεις τους Υπαιθρίως!

Οι δημόσιοι χώροι του σχολείου αναπτύσσονται παράλληλα με την οδό Σίνα και η στοά που υποδέχεται τον επισκέπτη οδηγεί: αριστερά, όπως βλέπετε, στις ενοποιημένες εδώ βιβλιοθήκες μαθητών και δασκάλων και δεξιά στην αίθουσα χειροτεχνίας, το μαγειρείο και την κατοικία φύλακα στο ημιυπόγειο.

Δεξιά και αριστερά από τον μεγάλο όγκο του κεντρικού κτηρίου των γραφείων διοίκησης, στον όροφο του οποίου βρίσκεται η αίθουσα Ωδικής και εορτών, αφήνονται δύο στενωποί ελέγχου προς την ιδιωτικότερου χαρακτήρα περιοχή των τάξεων, των χώρων διαλείμματος, και γυμναστικής που καταλαμβάνει την ημιυπόγεια στάθμη του κεντρικού κτηρίου.

Οι τάξεις έχουν πλήρη αυτονομία.

Αφού δοκίμασε ο Πικιώνης διάφορες λύσεις, προτείνει μια τάξη που επαναλαμβάνεται και λειτουργεί ως ανεξάρτητο κτήριο μέσα στο μεγάλο. Διαθέτει το δικό της Υπαίθριο χώρο, προστατευμένο από μια καλοσχεδιασμένη πέργκολα- προστέγασμα που την προστατεύει από τον σκληρό μεσημβρινό ήλιο

Ο διαμπερής αερισμός εξασφαλίζεται με την καθιέρωση φεγγιτών στη μεσημβρινή και στην βορινή πλευρά της κάθε τάξης, μια πρωτοβουλία που σπάνια συναντιέται στα υπόλοιπα σχολεία.

Η φροντίδα για την κατασκευή του προστεγάσματος φαίνεται από τις λεπτομέρειες που συνοδεύουν το σχέδιό τους.

Εφτά τομές επεξηγούν το καθετί, σχέδιο 13 κάτω στην έκθεση.

Τέλος η ευρηματική πρόταση για την χρήση του ανεμοφράκτη σε κάθε τάξη και η πανέξυπνη ακύρωσή του, όταν τα υαλοστάσια συρθούν για να ανοίξει η τάξη και να απλωθεί στο προστατευμένο και ελεγχόμενο υπαίθριο χώρο, όπως θα σας δείξω, αποδεικνύουν την ευφάνταστη παρουσία παντού του Αρχιτέκτονα, με Α κεφαλαίο!

5

Η Τρίτη λύση: Ο συμβιβασμός

Κι ας δούμε τώρα την Τρίτη λύση συγκριτικά με τη δεύτερη. Λύση η οποία μετά από ώριμη σκέψη, 25 χρόνια μετά, (επιμένω) δεν ικανοποιούσε τον εβδομηντάχρονο Πικιώνη. Γιατί άραγε;

Ίσως, γιατί θέλησε να υποστηρίξει τα τελευταία του έργα υποβαθμίζοντας τις νεανικές του προτάσεις; Ναι, Ίσως...

Αλλά και πολύ πιθανόν διότι, η κατασκευή του Σχολείου όπως ολοκληρώθηκε τελικά ανέτρεψε με τρις κινήσεις σ’ ένα μεγάλο βαθμό την ιδιοφυή σύλληψη του Πικιώνη που μόλις περιέγραψα.

Πρώτη κίνηση:

Αγνοεί τα άμεσα δεδομένα του οικιστικού περιβάλλοντος και της γειτονιάς της Νεάπολης, την οποία θα εξυπηρετούσε το Σχολείο..

- Πολλαπλασιάζει τις προσπελάσεις ανατρέποντας όλη τη στοχαστική οργάνωση χωροθέτησης των δραστηριοτήτων της δεύτερης πρότασης, καταργώντας την ηρεμία των αιθουσών διδασκαλίας καθώς ανοίγεται είσοδος από τη δυτική πλευρά του οικοπέδου. Είσοδος που καθίσταται η κύρια καθημερινή προσπέλαση μαθητών, δασκάλων και επισκεπτών, προς τους δημόσιους χώρους του σχολείου, την διοίκηση , την βιβλιοθήκη και την αίθουσα εορτών, , ακυρώνοντας με αυτή την δημόσια κίνηση την ιδιωτικότητα των τάξεων.

Δεύτερη κίνηση:

Προστίθενται δύο διάδρομοι στη βορινή πλευρά των τάξεων δυσκολεύοντας τον διαμπερή αερισμό των τάξεων, με εξόδους στο βοριά για διάλειμμα, ακυρώνοντας την υποχρεωτική κίνηση στο ύπαιθρο μαθητών και δασκάλων.

Οι διάδρομοι οδηγούν στις τάξεις από την ψηλότερη στάθμη του σχολείου προς τις χαμηλότερες, ως εάν η κύρια είσοδος του σχολείου να εξακολουθούσε να είναι από την ανατολή , δηλαδή από το βουνό(!),

Τρίτη κίνηση : Καταργείται το προστέγασμα και μένουν απροστάτευτες οι μεγάλες υαλόθυρες των τάξεων από τον σκληρό μεσημβρινό ήλιο. Αντικαθίσταται ο ανεμοφράκτης με ένα τοίχο. Οι αυλές των τάξεων χωρίς το προστέγασμα τους, το χώμα και τα φυτά, χάνουν τον ημιυπαίθριο χαρακτήρα τους και παύουν να λειτουργούν ως «ενδιάμεσοι» χώροι φιλικοί προς το ύπαιθρο, όπως ο Πικιώνης τους είχε σχεδιάσει.

6

Σταματώ εδώ και απορώ:

Γιατί δημοσιεύεται το 1937 στο τόμο των σχολικών κτηρίων η δεύτερη λύση στο παλιό οικόπεδο μαζί με τις τόσο ουσιαστικές λεπτομέρειές της αλλά με φωτογραφίες από την εφαρμοσμένη Τρίτη λύση και δεν δημοσιεύονται τα σχέδια της;

Δεν πίστευε ο Πικιώνης αυτή που εφαρμόστηκε;

Αδιαφόρησε για αυτή τη δημοσίευση; Δεν την ήθελε;

Είχε ενοχληθεί από τις αλλαγές που έγιναν;

Ποιος τις επέβαλε και ποιος τις έκανε, αφού ο ίδιος ήταν τόσο κοντά στον Μητσάκη;

Αναπάντητα κι εδώ τα ερωτήματα... Ας είναι...

Tο Σχολείο στα Πευκάκια και έτσι παροπλισμένο και ταλαιπωρημένο, παραμένει ένα σπάνιο διαμάντι της αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου που θα μας γοητεύει πάντα με ό,τι σώθηκε από την αρχική ιδέα, τις αναλογίες του, τη συνθετική αυστηρότητα των όγκων του και την εκπληκτική προσαρμογή του στο έδαφος, που δεν είναι καθόλου συνηθισμένη στην Ιστορία της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής.

Αγαπητοί φίλοι τελειώνω.

7

Όποιος δεν έχει γευτεί την καταστροφή ενός σημαντικού έργου του, δεν μπορεί να αντιληφθεί το μέγεθος της οδύνης που εισπράττει στη παραποιημένη θέα του. Δυστυχώς, αυτό εμείς το γνωρίζουμε καλά από πρώτο χέρι.

Ίσως ο Δημήτρης Πικιώνης βρήκε με τη γνωστή του δήλωση τον πιο ανώδυνο τρόπο για να δηλώσει αυτή του την οδύνη.

Ας δούμε, λοιπόν για να κλείσω, κάποιες εικόνες που οφείλονται στην ανεκτίμητη συμβολή της συναδέλφου Ροζαλίας Καφούση, με τις οποίες επιχειρήσαμε σεβόμενοι την μελέτη, να αποκαταστήσουμε το κτήριο, όπως θα ήταν αν είχε εφαρμοσθεί η δεύτερη λύση και να την συγκρίνουμε με αυτήν που τελικά πραγματοποιήθηκε.

Τώρα; Μήπως, μετά από αυτά, ;δεν θα έπρεπε να ερμηνεύσουμε λίγο πιο προσεκτικά αυτή την περίφημη αμφισβήτηση του Πικιώνη για το παραποιημένο έργο του;

Μήπως, θα έπρεπε να ξανασκεφτούμε συνολικά την περιρρέουσα ατμόσφαιρα εκείνης της εποχής, στο πλαίσιο της Αθήνας του 1930 με τους χωματόδρομους και τους πρόσφυγες που ακόμα εκείνη την εποχή κοιμόταν στους δρόμους το καλοκαίρι έξω από τις αυθεντικές παράγκες τους;

με τους δραστήριους νέους αρχιτέκτονες, φανατικούς οπαδούς του μοντέρνου κινήματος, με ότι συνεπάγεται πάντα ο φανατισμός, την ώρα που ο Πικιώνης με συνέπεια σχεδίαζε το έργο αυτό, που δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει όπως το είχε φανταστεί, διερευνώντας συστηματικά εκείνο το όραμα που τόσο συγκεκριμένα διακηρύσσει, όραμα τόσο επίκαιρο και για τις σημερινές μέρες, γράφοντας στο γνωστό άρθρο του στα Τεχνικά Χρονικά:

«...είναι ανάγκη ν’ αντιμετωπίσουμε στοχαστικότερα

τις λύσεις που μας προσφέρει η δύση»;

Σε ποιούς, άραγε, απευθύνεται ο Δημήτρης Πικιώνης με αυτό το κείμενο που κυκλοφορεί τον Αύγουστο του 1933, την ημέρα που καταπλέει στον Πειραιά το Πατρίς ΙΙ με τους διάσημους αρχιτέκτονες;

Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία...

« όσο για μένα, όταν αναλογίζομαι

τη σοφία και την ευγένεια αυτού του ανθρώπου,

ούτε να μην τον μνημονεύω μπορώ,

ούτε μνημονεύοντάς τον να μην τον επαινώ.»

Ξενοφώντος: Απολογία του Σωκράτους